Hỏi: bệnh nhân nữ 60 tuổi, sinh ra vốn khỏe mạnh, hình gầy, tim phổi bình thường. Ha và mạch cũng bình thường, đại tiện ngày 1-2 lần. Hai tháng về trước, khi lao động trong vườn nhà, có khả năng vì ra mồ hôi quá nhiều, mà da mặt và nhất là da mí mắt đột nhiên tản mạn  phát sinh nhiều hạt cơm lớn nhỏ kết chắc. Gần đây, các chỗ trên mặt có phát sinh cá biệt nhưng không bị ác hóa. Thân không có gì khác thường, bệnh viện chẩn đoán là viêm tuyến mồ hôi va bảo bệnh nhân hãy  tẩy đi.

Từ khi phát bệnh ngoài việc dùng phấn hóa trang chưa dùng thuốc ngoại dụng nào khác.

Xin tiên sinh cho biết hán phương nào thích ứng để chữa chứng ấy?

Đáp: đối với loại bệnh này, tôi còn thiếu kinh nghiệm nhưng có bệnh nhân mà tôi đã điều trị khỏi, dạng bệnh gần như bệnh kể trên. Xin trả lời ngài như sau:

Hạ thiên thái dương bệnh trong thương hàn luận nói: bệnh tại dương ưng dĩ hãn giải chi, phản dĩ lãnh thủy toản chi, hoặc quán chi, kỳ nhiệt bị khiếp bất đắc khứ, di diện ích phiền , nhục thượng túc khởi”

Chú : toản : miệng ngậm nước mà phun vào mặt.

Quản: lấy nước giội vào toàn thân.

Di: tràn đầy.

Đại ý cực đoan này là:khi  bệnh ở thể biểu, thì nên phát hãn để giải nhiệt, nay ngược lại đem nước lạnh phun hoặc dùng nước lạnh mà tắm, kết quả  là biểu nhiệt bị khiếp mà không thể tán phóng ra ngoài, bị bức vào trong (thể nội) tính lại gây ra phiền toái,mà dẫn đến thể biểu nổi các hạt cơm.

Cái gọi là hạt cơm (tức khởi) tức là phong tục gọi là mụn cơm da gà,  bởi vì tuyến mồ hôi bị tắc nghẽn, nên dẫn đến mọc mụn cơm, tuyến mồ hôi sưng cũng thuộc loại chứng tương tự.

Bệnh nhân này lần đầu tiên lao động trong vườn ra mồ hôi nhiều. Sau đó đột nhiên trên mặt hình thành những mụn nổi kết chắc to bằng hạt thóc(túc). Lúc ấy, chưa chắc đã qua phun nước lạnh hoặc vào phòng có khí lạnh. Điều này tuy không rõ lắm nhưng có thể thiết tưởng rằng:trong khi ra mồ hôi nhiều, đột nhiên gặp một nhân tố nào đó, ức chế làm ngừng ra mồ hôi, số lớn mồ hôi sẽ ra phải bài xuất để tán nhiệt, nay bị cưỡng chế, từ đó dẫn đến tuyến mồ hôi sưng mà mụn cơm nổi lên nghiêng trọng .

Trong tình huống như vậy, trong thương hàn luận nói rõ: “ý dục ẩm thủy, phản bất khát giả, phục văn cáp tán. Nhược sai giả, dữ ngũ linh tán”.

Nếu lượng nước tiểu ít, hoặc có miệng khát là đủ các điều kiện (mã số mục tiêu) của chứng ngũ linh tán, cho dù tình tráng ấy không rõ ràng lắm, thì trường hợp này cũng nên trước hết dùng ngũ linh tán để quan sát hiệu quả là thượng sách. Dùng thuốc sau hai tuần, chỉ cần hơi có hiệu quả thì nên tiếp tục dùng thuốc ấy đến khi khỏi hẳn mới thôi.

 Trẻ con nổi mụn cơm kiêm có cảm giác ngứa, lại sinh rôm sẩy và hình thành thủy bào và ngứa cho đến các bệnh loại thủy đậu, viêm kết mạc có hạt phồng đều thuộc các chứng này ; toi thường dùng ngũ linh tán có kết quả và đã báo cáo khoa học.

 Nếu dùng ngũ linh tán vô hiệu, có thể nghĩ đến thập vị bại độc thang gia ý dĩ nhân.

Thập vị bại độc thang : sài hồ, độc hoạt, anh bì, phòng phong, cát cánh, xuyên khung đều 12g, phục linh 4g, cam thảo, kinh giới, can sinh khương đều 1g