Hỏi: một bệnh nhân nữ 30 tuổi, làm họ lý, thể cách gầy yếu, thể trọng 40kg, trường kỳ mắc đại tiện bí, gần 2-3 năm nay rất nghiêm trọng, nếu tháo thụt không chuyển không những không ỉa được mà lại còn lợm giọng, nô mửa. Nếu cách 2-3 ngày dùng thuốc tả hay thuốc sổ thì có thể cố gắng công tác, đã dùng thuốc đông y nhiều loại nhưng không rõ phương gì và hiệu quả chưa rõ nét.

Đã kiểm tra bằng thụt tháo đại tràng, nhưng chưa phát hiện biến biến hóa vật chất gì, nên hi vọng điều trị bằng hán phương.

Đáp: chứng tiện bí do thói quen có hai cách phân loại: theo trị pháp hán phương đại để phân ra:

Tiện bí do thực nhiệt: tức là thể lực sung thực, vị tràng sung mãn, do có sốt cao mà tiện bí.

Chứng tiện bí do hư hàn: tức là tiện bí ở người thể lực hư nhược, vị tràng vô lực, trì hoãn, vị tràng bị lạnh v.v…

Theo tư liệu ngài cung cấp mà suy đoán, tức là căn cứ tuổi tác, thể chất gầy yếu, nói chung thuốc tả hạ có đại hoàng, phác tiêu trong hán phương không kiến hiệu lắm.

Trong ruột bệnh nhân không có biến đổi về vật chất… nếu phân tích ra có thể nhận định rằng : đại để là bệnh nhân này thuộc loại tiện bí có hư hàn chứng. Vì đại hoàng, phác tiêu… thích ứng với chứng tiện bí thực nhiệt nên không hiệu quả ở bệnh nhân này. Vì vậy, tôi xin giới thiệu các phương thích ứng với tiện bí hu hàn chứng để ngài tham khảo. Các phương ấy có thể phân làm ba loại:

Quế chi gia thược dược thang - tiểu kiến trung thang (thương hàn – kim quỹ)

Quế chi gia thược dược thang : quế chi, đại táo, sinh khương tiêu 16g, thược dược 24g, cam thảo 8g. Trong phương này gia thêm vị giao di đường 40g, gọi là tiểu kiến trung thang.

Bệnh nhân tiện bí thích ứng với phương này: về mặt thể chất khá hư nhược, bụng trướng mà đại tiện khó bài xuất, các thuốc tả hạ thông thường như đại hoàng, phác tiêu, thì sáp nên không hợp ( bất xướng) trái lại còn gây đau bụng, tình chí suy sụp; các loại bệnh nhân bụng trướng mãn, cơ bụng khẩn trương nhưng khi ta ấn thấy thiếu tính đàn hồi, mạch lại vô lực, có triệu chứng sa dạ dày, dạ dày trì trướng, có lúc kiêm đại tràng hẹp thắt, nếu dùng quế chi gia thược dược thang thì bài tiện sẽ được thông khoái, có khi trong phương gia đại hoàng 4g thì hiẹu quả càng tốt. Nếu thể chất hu nhược hơn, huyết sắc không tốt, dễ mệt, có lúc kèm theo đau bụng, thì dùng tiểu kiến trung thang có thể tăng sức vị tràng, hoãn hòa sức khẩn trương cơ bụng, từ đó xúc tiến được bài tiện.

Nhân sâm thang - phụ tử lý trung thang (thương hàn – kim quĩ)

Nhân sâm thang : nhân sâm, bạch truật, cam thảo, can khương đều 12g, nếu gia phụ tử 4g gọi là phụ tử lý trung thang. Hư hàn phát triển một nấc nữa, vị tràng tố bẩm công năng kém, chuyển hóa cơ bản bị suy thoái, bụng và mạch đều nhuyễn nhược vô lực, có lãnh chứng, dạ dày sa, vị nội đình thủy, có lúc bị phúc tả, có lúc tiện bí, dùng nhân sâm thang có thể cải thiện công năng của vị tràng, làm ấm vị tràng, thì bài tiện sẽ thông xuống.

Nếu lãnh chứng gia tăng, toàn thân có khuynh hướng suy nhược, thì sau khi gia thuốc có ôn nhiệt tính hữu hiệu là phụ tử làm cho vị tràng và tay chân ấm lên, tất nhiên là bài tiện tốt.

   gia vị tiêu dao tán (hòa tễ cục phương)

Đương qui, thược dược, bạch truật, phục linh, sài hồ đều 12g, mẫu đơn bì, sơn chi đều 8g, cam thao, sinh khương, bạc hà 4g. Ngoài ra thêm a giao 12g.

Phương này phần nhiều dùng cho phụ nữ, nhất là người gầy. Phụ nữ hư chứng có thể lực giảm sút, mắc chứng tiện bí mà dủng đại hoàng tễ thì lại đau bụng đi tả, hơn nữa đại tiện lại không khoái. Đó là thích ứng nhất.

Phương này so với nhân sâm thang thì phương này dùng cho bệnh nhân thể lực còn khỏe (sung thực), không có dạ dày sa nặng và chứng vị trì hoãn, mạch và bụng không hư nhược lắm, lãnh chứng chưa nghiêm trọng, thuộc phụ nữ có tố chất thần kinh, đại tiện nhiều lần mà phân hình tròn rất khó bài xuất. Nếu dùng pương này gia a giao 12g thì hiệu quả rất tốt, bài tiện rất khoan khoái.

A giao có tác dụng nhuận táo, điều hòa đại trường. Nếu lại gia thục tiêu 8g thì lại ôn vị tràng, hạ khí, đồng thời ôn được vị tràng cho vào thang có tác dụng kích thích, cho nên hữu hiệu với bệnh nhân tiện bí mà vô lực.

Bệnh nhân mà ngài đề xuất ra, đầu tiên nên dùng gia vị tiêu dao tán gia a giao 12g, thụ tiêu 8g. Nếu không kiến hiệu thì nên dùng hai phương đã nói trên.

Các phương ấy không chỉ dùng một ngày mà kiến hiệu. Nói chung tối thiểu cần liên tục trong 2-3 ngày mới được bài tiện thông thoát. Lúc ấy than tâm cảm thấy thư thái. Tốt nhất là sau khi kiến hiệu, nên tiếp tục dùng nó một thời gian, về thể chất có thể dần dần được cải thiện