Chim sẻ có tên khoa học là Passer montanus malaccensis Dubois.

Thuộc họ Sẻ Ploceidae.

Chim sẻ cho ta vị thuốc mang tên bạch đinh hương, còn có tên ma tước phần, hùng tước xí - Faeces Passerum - là phân khô của con chim sẻ.

Mô tả con vật: Chim sẻ là loài chim định cư rất phổ biến ở nước ta. Sẻ thường làm tổ thành đoàn, nhưng cũng nhiều lúc gặp sẻ làm tổ riêng.

Có thể tìm thấy sẻ dưới mái nhà, khe tường, trong các ống tre ở mái nhà, các hốc trên cây cau, cây dừa, đôi khi ở kẽ núi đá. Tổ sẻ làm cách mặt đất 2-25m (thông thường 2-5m). Vật liệu dùng làm tổ là cỏ, rơm, rạ, lá khô, sợi thực vật, vụn vải v.v... Cả chim đực và cái đều tham gia làm tổ. Mỗi ngày một đôi sẻ có thể tha rác làm tổ đến 300-400 lần.

Tổ được hoàn tất trong 6-7 ngày. Mỗi lứa sẻ đẻ 3-5 trứng. Mỗi năm sẻ đẻ ba lứa, thời gian ấp trứng từ 12-15 ngày. Sau khi nở 13-14 ngày, chim non rời tổ và được chim mẹ, chim bố mớm mồi thêm 4-6 ngày nữa, sau đó có thể sống tự lập. Thức ăn của chim sẻ thay đổi tùy theo mùa, nhưng cơ bản là các hạt thực vật. Vào mùa hè (từ tháng 4-7) chim sẻ ăn một lượng côn trùng đáng kể.

Phân bố, thu nhặt và chế biến

Ở nước ta, nơi nào cũng có chim sẻ. Ngoài ra, chim sẻ còn có ở rất nhiều nước như Myanma, Trung Quốc, Thái Lan, Lào, Campuchia, Malaysia, Indonesia...

Phân chim sẻ có thể lấy quanh năm, loại bỏ đất cát, phơi hay sấy khô làm thuốc. Phân chim sẻ hình trụ nhỏ, hai đầu hơi tù, có khi hơi cong, dài 5-8mm, đường kính 1-2mm, mặt ngoài màu tro trắng hay tro nâu, chất dòn, dễ gãy, vết gãy màu nâu hơi lổn nhổn, mùi hơi tanh.

Công dụng và liều dùng.

Phân chim sẻ được dùng làm thuốc từ lâu đời. Tài liệu đề cập sớm nhất là bộ Danh y biệt lục viết vào khoảng năm 502-549. Theo tài liệu cổ, phân chim sẻ có vị đắng, tính ôn, hơi độc. Tác dụng tiêu tích, trừ trướng, sáng mắt, uống trong chữa tích tụ, sán khí, dùng ngoài chữa mắt có màng mộng, ung nhọt.

Hiện nay thường dùng chữa bệnh vàng da với liều 3-6g, dùng ngoài không kể liều lượng.

Ðơn thuốc có phân chim sẻ.

Chữa đau mắt có màng che đồng tử: Hòa phân chim sẻ với sữa người, nhỏ vào mắt (Theo Tô Cung Tần đời Ðường).

Ung nhọt không vỡ: Nghiền phân chim sẻ với nước bôi lên đầu nhọt.

Cổ họng sưng đau: 20 hạt phân chim sẻ trộn với đường cát trắng, viên thành 3 viên, gói vào miếng lụa ngậm trong miệng.

Ðau bụng đầy trướng: Nghiền 21 hạt phân chim sẻ với một ít rượu mà uống.

Trên đây là những bài thuốc được truyền tụng và ghi trong các tài liệu cổ, cần chú ý nghiên cứu thêm chứ không nên tùy tiện sử dụng.

Trong tài liệu cổ thì nói phải dùng thứ phân của chim sẻ đực, nhưng trên thị trường (Trung Quốc), người ta thấy có lẫn cả hai loại phân chim sẻ đực và cái. Vì phân màu trắng, hơi giống nụ đinh hương cho nên còn có tên là bạch đinh hương