Còn gọi là dầu nước, nhang, yang may yang (Lào)
Tên khoa học Dipterocarpus alatus Roxb. (Dipterocarpus gonopterus Turcz).
Thuộc họ Dầu (Quả hai cánh) Dipterocarpaceae.
A. Mô tả cây
Cây dầu rái hay dầu con rái trắng là một cây to, cao tới 30-40m. Đường kính phía gốc đạt tới 2m hay hơn. Cành non và búp có lông mịn. Lá mọc so le, hình trứng rộng, đầu hơi nhọn, phía cuống hẹp hơi nhọn, phiến lá rộng 7-15cm, dài 10-20cm mặt trên nhẵn, mặt dưới có lông, cuống dài 3-4cm, có mang lông. Hoa lớn, không cuống, mọc thành chùm đơn hay phân nhánh, dài 12cm. Ống đài không dính vào quả, có 2 cánh mỏng dài 11-14cm, rộng 2-3cm, trên có 5 gân rõ.
B. Phân bố, thu hái và chế biến
Câu dầu rái mọc hoang và được trồng nhiều ở Việt Nam, nhưng nhiều nhất ở miền Trung bộ, miền nam Trung bộ, có mọc cả ở Nam bộ, từ ven biển đến núi cao, sự phân bố lên tới những nơi cao 500-600m.
Người ta trồng nó để trích lấy một thứ nhựa dùng đánh bóng đồ gỗ và sạp thuyền làm cho hà hiến khỏi bám vào thuyền.
Thường khai thác nhựa của cây này vào mùa khô ở Việt Nam, từ tháng 11 đến tháng 4. Người ta đẽo trên thân cây những miếng vát dài từ 2 đến 2,5m, sâu tới gỗ đệ nhất và thứ cấp (có khi tới 1/3 đường kính của thân) phía dưới đẽo phẳng, sau đó đào một lỗ để làm chỗ hứng dầu. Trông nghiêng vết đẽo giống miệng sáo. Để cho nhựa nóng chảy, có khi người ta đốt một ít rơm rạ vào nơi hõm hứng nhựa, nhưng động tác này phải cẩn thận để tránh nạn cháy rừng. Dầu chảy vào chỗ hõm, dùng thìa múc cho vào thùng to sức chứa khoảng 20kg.
Có nơi, người ta không đẽo cây mà khoan vào thân cây một lỗ nghiên 450, sâu tới gỗ là nơi tập trung những ống bài tiết dầu. Dầu chảy ra được hứng vào thùng. Trung bình môi cây cho 30kg dầu trong một năm, có khi tới 40-50kg, có tác giả nói hiệu suất có thể tới 130-150kg.
Thường một cây 20-30 năm trở lên mới bắt đầu khai thác, thời gian khai thác kéo dài 60năm. Theo số liệu cũ, hàng năm niền Nam khai thác trên 1.000 tấn. miền Trung không rõ (năm 1920, có người nói khoảng 55 tấn). Cămpuchia hằng năm cũng khai thác 800 tấn.
C. Thành phần hóa học
Dầu rái trắng là một thứ nhựa dầu. Sau khi thu hoặch, để lắng một thời gian, dầu nhựa sẽ phân thành hai lớp có tỷ trọng khác nhau: Lớp lỏng ở trên có màu nhạt hơn, lớp dưới đặc hơn. Dầu hơi sền sệt, có huỳnh quang, màu đỏ nâu, nhìn thẳng có màu sẫm nhìn nghiên có ánh màu xanh xám. Mùi hơi thơm, gần giống mùi dấm.
Trong dầu này có 79,10% tinh dầu và 20,90% nhựa. Theo Laurent P.A (1952, Bull Soc. Chim France 5 (6); 615 - 617), trong tinh dầu gồm chủ yếu là các chất sesquitecpen.
Tinh dầu cất từ dầu rái không màu hay hơi có màu vàng nhạt, mùi hơi thơm, tỷ trọng 0,915 - 0,930, Thành phần chủ yếu gồm các chất sesquitecpen, không chứa các hợp chất ôxy, thường dùng để giả mạo tinh dầu hoa hồng, tinh dầu geranium v..v..
D. Công dụng và liều dùng
Trong nhân dân, dầu này chủ yếu được dùng trong kỹ nghệ bóng đồ gỗ, sạp thuyền cho sò hến ốc khỏi bám vào.
Muốn làm bống gỗ, người ta đun sôi và cô lớp dầu trong còn chừng 1/4, sau đó bôi lên gỗ 2 hay 3 lớp, mỗi lần bôi cách nhau 24 hay 48giờ đợi cho lớp cũ thật khô mới bôi lớp mới. Nếu muốn có màu, thì trộn dầu với màu rồi bôi.
Muốn sạp thuyền, người ta vít những khe thuyền bằng vỏ cây, sau đó trộn dầu rái thô với nhựa cây chai (Shorea vulgaris) rồi bôi vào. Cuối cùng nấu dầu cho nóng và cô chừng 1/4 rồi quét lên vỏ thuyền.
Về công dụng làm thuốc, năm 1962, bác sĩ Đặng Vũ Hỷ đã dùng dầu rái bôi lên chân những người làm việc ở dưới để phòng bệnh sán vịt.
Có nơi người ta dùng thay bôm Côpahu, một thứ nhựa dầu lấy ở nhiều loại cây thuộc chi Copaifera (chưa thấy ở Việt Nam) để chữa bệnh lậu với liều 2 -4g một ngày.
Dầu rái còn được dùng đắp chữa các vết loét.
Có nơi dùng cây dầu rái trộn với gỗ vang (Caesalpinia sappan) ngâm nước tiểu vài ngày rồi cho bò ngựa biếng ăn.
Chú thích:
Ngoài dầu rái trắng, người ta còn dùng dầu ngựa của nhiều loại Dipterocarpus khác như Dipterocarpus tuberculatus Roxb. (dầu lông), Dipterocarpus angustifolius Wigh et Arn. .v.v.. dưới tên Baume de Gurjun hay Huile di bois (pháp). |
