Còn gọi là quả vải, lệ chi, phle kulen, (cămpuchia).
Tên khoa học Litchi sinensis Radlk. (Nephelium litchi Cambess, Euphoria litchi Desf).
Thuộc họ bồ hòn Spindaceae.
A. Mô tả cây
Vải là một cây to có thể cao tới 10m. Cành thường mọc ngang, lá kép chẵn, gồm 3 đến 4 đôi lá chét hình mác, hay thuôn dài, hai đầu tù, dai, mặt trên bóng, mặt dưới mờ. Hoa mọc thành chuỳ tận cùng, trên cành mang hoa phủ đầy lông nâu nhạt. Hoa không cánh, 5 lá dài đính nhau. Nhị 7-10, 3 lá noãn nhưng 1 lép nên bầu chỉ có 2 ô, mỗi ô chứa một noãn. Qủa hình cầu, to gần bằng quả trứng gà, vỏ quả khô và mỏng, sần sùi chứa một hạt to bao bọc bởi một áo hạt trắng, mẫm, nhiều nước, thơm ngọt và chua, ăn được.
B. Phân bố, thu hái và chế biến
Cây vải được trồng khắp Việt Nam, còn thấy ở Cămpuchia, Lào, Trung Quốc, Thái Lan, phía bắc Ấn Độ.
Qủa vải thu hoạch vào tháng 5-6 dùng ăn tươi hay sấy khô hoặc đóng hộp dùng dần. Hạt vải thái mỏng phơi hay sấy khô dùng làm thuốc với tên lệ chi hoạch.
C. Thành phần hoá học
Trong áo hạt (tử y) ta thường gọi là múi vải có chất đường chủ yếu là glucoza (66%); một ít dưới dạng sacaroza (5%); prôtêin 1,5%; chất béo 1,4%; vitamin C (trung bình 40mg trong 100g dịch áo hạt); vitaminC2, vitamin A và B (hai thứ vitamin này thường chỉ thấy trong áo hạt tươi, khô thì đường mất đi), axit xitric.
Trong hạt vải (lệ chi hạch) có tanin 1-1,5%, độ tro 1-1,2%, độ ẩm 10-12%, chất béo 5-6%.
Trong hạt vải có metylenxyclopropyglyxin:
CH2=C-CH-CH(NH2)-COOH
D. Công dụng và liều dùng
Áo hạt được dùng ăn và làm thuốc từ lâu đời. Trong tài liệu cổ người ta cho rằng áo hạt có vị ngọt, chua, tính bình hay ôn, không có độc. Có tác dụng nuôi huyết, làm hết phiền khác, tiêu thũng, chữa các bệnh mụn nhọt, làm cho đậu mọc dễ, ăn nhiều đẹp nhan sắc nhưng trong tác giả cổ cũng có tác giả lại nói rằng ăn nhiều thì phát nhiệt, chảy máu cam và đau răng (Mân Huy Ung và Hoàng Cung Tú).
Ngày dùng 10-16g áo hạt khô
Hạt vải (lệ chi hoạch) cũng là một vị thuốc đơn dùng lâu đời. Theo tài liệu cổ, lệ chi hoạch có vị ngọt, chát tính ôn, không có độc. Có tác dụng tán hàn, thấp kết khí, là thuốc chữa âm nang sưng đau (thoái vị). Còn dùng chữa ỉa chảy ở trẻ em.
Ngày dùng từ 4 đến 8g dưới dạng bột hay sắc uống.
Các bộ phận khác. Ngoài ra người ta còn dùng hoa, vỏ thân và rễ lấy nước súc miệng chữa bệnh viêm họng, đau răng.
Đơn thuốc có vải và hạt vải
Chữa nhọt: Múi vải giã nát với ô mai thành cao đắp lên mụn nhọt (theo sách Tế sinh bí lãm).
Đơn khác: 5-7 múi vải giã nát với ít hồ nếp, dàn thành miếng cao đắp lên mụn nhọt (để hở miệng) (theo sách Phổ tế phương).
Chữa nấc: Vải cả quả đốt thành than tán bột hoà với nước nóng mà uống. (Y phương trích yếu).
Chữa đậu sang không mọc: Múi vải ngâm rượu cho uống. Ngày dùng 2-3 múi.
Đau răng: Qủa vải để cả vỏ hạt, thêm ít hạt muối, đốt thành than, nghiền nhỏ, xát vào răng thì thấy kết quả.
Chữa hòn dái sưng đau: Hạt vải đốt thành than nghiền với rượu cho uống, mỗi ngày 4 đến 6g.
Đơn khác:
49 hạt vải thái mỏng, sấy khô, tán nhỏ, trần bì 36g sấy khô tán nhỏ, lưu hoàng 16g, tất cả ba vị tán nhỏ, dùng nước cơm thêm ít muối làm thành viên bằng hạt đậu xanh, lúc nào đau uống 9 viên thuốc này, dùng rượu mà chiêu thuốc.
Đơn khác:
Hạt vải, trần bì, hồi hương ba vị bằng nhau tán nhỏ, mỗi lần 4 đến 6g,dùng rượu chiêu thuốc.
Chú thích:
1.Ngoài cây vải nói trên, trong nhân dân đặc biệt ở miền nam hay trồng và dùng loại vải thiều hay lôm chôm, chôm chôm, ser mon hay chle sao mao (Campuchia) có tên khoa học là Nephelium lappaceum L. cùng họ. Cây cao vừa phải, lá kép gồm 1 đến 4 đôi lá chét, hoa mọc thành chùy dài vượt lá, qủa hình trứng, dài 6cm, có lông to và cứng, hạt có áo hạt dính. Được trồng nhiều ở miền Nam ít trồng ở miền Bắc nước ta. Còn mọc ở Campuchia, Inđônêxia,Thái Lan. Áo hạt ăn được như kém vải do dính vào hạt, vị chua ngọt, thơm dể chịu. Hạt đắng và gây say, chứa 35-48% chất dầu béo đặc gần như bơ ca cao, gồm arachidin kết hợp với olein, có thể dùng chế xà phòng hay nến. Qủa và vỏ quả được dùng chữa ỉa chảy, sốt, kiết lỵ.
Trong vỏ qủa có tanin và một saponin độc.
2. Một số người ăn qủa vải bị ngộ độc (người nôn nao, nổi mề đay, đau bụng dữ dội, nôn mửa, ỉa chảy, khó thở, huyết áp hạ…) không phải do bản thân quả vải mà là do một thứ nấm độc. Candidatropicalis thường thấy ở núm những qủa vải chín qúa, dập nát, úng thối. Hàm lượng đường, pH, axit là môi trường cần thiết cho nấm phát triển. Vậy không nên ăn quá nhiều, nhất là khi thấy chất lượng qủa có những biến đổi khác thường |
