Khí

Khí là một thành phần cấu tạo cơ bản của cơ thể, khí duy trì sự sống của con người. Khí có tác dụng thúc đẩy huyết và các công năng tạng phụ kinh lạc hoạt động (khí hành huyết hành). Khí ở khắp nơi trong cơ thể nhưng khí còn mang tính chất tàng trữ đối với các tạng phủ như: thận, khí, can khí, vị khí, kinh khí, v.v...

Khí hình thành do khí tiên thiên và khí hậu, người xưa thường nói đến 4 loại khí trong cơ thể: nguyên khí (chân khí), tông khí, vinh khí, vệ khí.

Nguyên khí (còn gọi là sinh khí, chân khí) là khí tiên thiên do cha mẹ sinh ra đã có tàng trữ ở thận, khi ra khỏi lòng mẹ được bổ sung không ngừng. Nguyên khí thúc đẩy hoạt động của các tạng phủ và thúc đẩy quá trình sinh dục, phát dục của cơ thể. Nguyên khí đầy đủ thì thân thể khoẻ mạnh, nguyên khí kém thì sức chống đỡ của cơ thể kém, dễ sinh ra bệnh tật (nguyên khí tòng chi, tinh thần nội thủ, bệnh an tòng lai).

Tông khí: khí tạo nên do thiên nhiên và tinh chất của đồ ăn thức uống, có quan hệ mật thiết với sự hô hấp và âm thanh của con người.

Vinh khí (còn gọi là doanh khí, dinh khí): ở trong mạch được tạo ra do tính chất của các thức ăn uống qua chức năng của tì vị, nhập vào mạch, thành một bộ phận của huyết dịch đi nuôi dưỡng toàn thân.

Vệ khí: ở ngoài mạch, đầu tiên là khí tiên thiên tạo ra từ thận ở hạ tiêu và phát ra để hoạt động được là do thuốc đẩy của phế khí ở thượng tiêu.

Vệ khí vận hành ở ngoài mạch, phân bố ở toàn thân, bảo vệ cơ thể chống nguyên nhân gây bệnh, làm ấm nội tạng, da, lông, điều chỉnh nhiệt độ của cơ thể.

Các chứng bệnh của khí

Khí hư

- Nguyên nhân: khí hư sinh ra trên cơ cơ năng hoạt động của cơ thể suy thoái, sau những bệnh mạn tính, bệnh nặng, ở người cao tuổi và trẻ em khi sinh ra quá yếu.

- Chứng trạng: mệt mỏi, hơi thở ngắn, tự ra mồ hôi, sa sinh dục, sa trực tràng, chất lưỡi màu nhạt, mạch hư nhược vô lực

- Điều trị: bổ huyết, sinh khí.

- Kinh nguyệt chọn dùng : Tất cả các huyệt đều dùng thủ pháp bổ với: hào châm, ôn châm, điện châm theo yêu cầu bổ, cứu.

- Bổ tì khí: Thái bạch (R_P3), Đại đô (R_P2), Thiếu phủ (C₈), Tam âm giao (R_p6), Tì du (V₂₀).

- Bổ vị khí: Túc tam lí (E₃₆), Giải khê (E₄₁), Vị du (V₂₁).                     

- Bổ can khí: Đại đôn (F₁), Thái xung (F₃), Khúc tuyền (F₈), Âm cốc (R_n10), Can du (V₁₈), Tam âm giao (R_P6).

- Bổ thận khí: Nhiên cốc (R_n2), Tam âm giao (R_P6), Quan nguyên (VC₄), Khí hải (VC₆).

- Bổ phế khí: Thái uyên (P₉), Gian sử (MC_s), Phế du (V₁₃).

- Đối với khí hư, thường bổ thêm Chiên trung (VC₁₇) là huyết hội của khí.

Khí trệ

- Nguyên nhân: khí không vận hành được bình thường có thể do tinh thần bị thương tổn (đau buồn, suy nghĩ) do ăn uống không điều độ (ăn nhiều, đồ ăn khó tiêu) hoặc phong hàn gây trệ khí.

- Chứng trạng: bụng đầy trướng, bụng đau (trước nhiều sau giảm dần), đau sườn ngực, mót rặn, hay ợ hơi hoặc khi đánh trung tiện thì giảm đầy trướng, lưỡi đỏ rêu dày có bựa, mạch thực sáp.

- Điều trị: giáng khí, phá khí, tán khí.

Tả mạch các huyệt:

- Đối với tì: Thái bạch (R_P3), Thương khâu (R_ps), Chương môn (F₁₃).

- Đối với vị: Giải khê (E₄₁), Thiên khu (E₂₅), Lệ đoài (E₄₅), Thương dương (GI₁), Hợp cốc (GI₄).

- Đối với can : Hành gian (F₂), Trung đô (F₆), Thiếu phủ (C₈), Chiên trung (VC₁₇).

- Đối với phế: Xích trạch (P₅), Âm cốc (Rn₁₀), Trung phủ (P₁), Phế du (V₁₃).