Viêm bàng quang là một hội chứng bao gồm những bệnh lí có biều hiện viêm niêm mạc bàng quang do nhiều nguyên nhân khác nhau. Nguyên nhân hay gặp nhất là các vi khuẩn không đặc hiệu, chủ yếu là các trực khuẩn gram âm, đứng đầu là Escherichia coli. Các vi khuẩn đặc hiệu thường gặp trong những bệnh lí riêng biệt như lao, lậu, v.v... Vì vậy, trong khái niệm thông thường, viêm bàng quang đồng nghĩa với viêm bàng quang do vi khuẩn không đặc hiệu gây nên, hay gặp ở phụ nữ. Tùy theo sự diễn biến của bệnh, người ta phân chia hai loại: viêm bàng quang cấp và viêm bàng quang mạn.

 Viêm bàng quang rất hay gặp do mắc phải ngoài bệnh viện cũng như trong quá trình điều trị ở bệnh viện. Trẻ sơ sinh bị viêm đường tiết niệu khoảng 1%, thường là trẻ em nam. Đến tuổi đi học, trẻ em gái có tỉ lệ viêm bàng quang từ 1 - 3%. Từ 20 tuổi trở lên, tỉ lệ này tăng lên ở nữ giới, song song với hoạt động sinh dục và quá trình sinh đẻ. Stamey ước tính có khoảng 20% phụ nữ có viêm đường tiết niệu trong cuộc đời. Nhìn chung tần số viêm bàng quang ở phụ nữ gấp 14 lần so với nam giới (Bergogne - Bérézies, 1985). Lúc có thai, số bệnh nhân nữ có vi khuẩn trong nước tiểu là 1 - 10% và trong đó 30% có khả năng bị iêm thận bể thận. Sau 50 - 55 tuổi, sự nhiễm khuẩn ở nam giới tăng lên do các bệnh của tuyến tiền liệt và bàng quang

 Việc thăm khám và điều trị bằng dụng cụ nội soi cũng làm tăng nguy cơ nhiễm khuẩn đường tiết niệu dưới. Nhìn chung viêm bàng quang thường chiếm khoảng 5% các bệnh nhân khám tiết niệu.

 Viêm bàng quang xuất hiện mỗi khi vi khuẩn tác động trên bộ phận tiết niệu mà khả năng bảo vệ suy giảm.

 Các loại vi khuẩn: Phần lớn các loại vi khuẩn thường gặp xuất phát từ các chủng hoại sinh đường ruột. Một số vi khuẩn khác có nguồn gốc từ bên ngoài, đặc biệt trong môi trường bệnh viện.

 Các vi khuẩn hoại sinh đường ruột bao gồm nhiều loại: Escherichia coli là loại hay gặp nhất, chiếm trên 80% các vi khuẩn trên các bệnh nhân khám bệnh vì nhiễm khuẩn đường tiết niệu dưới.

 Hiện nay, người ta phân loại trên 150 chủng E. coli, nhưng chỉ có các chủng 01, 02, 04, 06, 018 và 075 hay gây bệnh. E.coli còn có các lông tơ, được gọi là pili hay fimbriac để bám vào biểu mô niệu và gây bệnh. Người ta đã phân biệt hai loại pili: loại pili 1 bám vào chất nhầy của bàng quang và loại pili 2 bám chắc vào các tế bào của biểu mô niệu. Các E. coli có pili 2 thường gây viêm thận - bể thận.

 Proteus mirabilis, có khả năng biến urê thành amoniac và dễ gây sỏi tiết niệu (sỏi struvite).

 Klebsielle pneumoniac, thường kháng với kháng sinh, đặc biệt là penicilline, vì chúng sản xuất men penicillinase

 Enterocoque gram dương, thuộc nhóm D của liên cầu khuẩn. Là một chủng hoại sinh ở da và niêm mạc nhưng trở thành một tác nhân gây bệnh nguy hiểm một khi kháng các loại kháng sinh, đặc biệt là kháng sinh mạnh như các loại céphalosporine

 Các vi khuẩn đường ruột khác như Serratia, Enterobacter, Acinetobacter hay gặp trong nhiễm khuẩn ở bệnh viện.

 Các loại vi khuẩn nhiễm từ bên ngoài: Thường gặp là Pseudomonas aeruginosa và tụ cầu khuẩn.

 Pseudomonas aeruginosa là vi khuẩn gây 15% trường hợp nhiễm khuẩn tiết niệu, đặc biệt ở môi trường bệnh viện, ở những bệnh nhân phải điều trị lâu ngày và sử dụng nhiều kháng sinh.

 Tụ cầu khuẩn thuộc nhóm gram dương được chia làm hai loại: tụ cầu khuẩn vàng, gây nhiễm khuẩn nặng, kháng nhiều loại kháng sinh, thường gặp trong viêm bàng quang của phụ nữ trẻ, tụ cầu khuẩn coagluase âm, đặc biệt Staphylococcus saprophyticys và Staphylococcus epidermitis, ngày càng được phát hiện hiều trong nhiễm khuẩn tiết niệu dưới.

 Những điều kiện để vi khuẩn gây viêm bàng quang: Viêm bàng quang có thể xuất phát từ thận qua đường máu do vi khuẩn gây nên. Tình huống này ít gặp, vì phần lớn vi khuẩn sẽ bị tiêu diệt ngay ở thận. Tuy nhiên, những trường hợp viêm thận do sỏi hoặc do viêm có thể là nguyên nhân gây nên viêm bàng quang.

 Trong y văn cũng có nói đến chu trình ruột - thận, trong đó vi khuẩn theo đường bạch huyết để xuất phát từ đại tràng đến bàng quang. Nhưng trên thực tế điều này chưa được chứng minh.

 Hiện nay, các công trình nghiên cứu cho thấy là vi khuẩn trong bàng quang thường xuất phát từ hậu môn, trụ sinh vùng âm hộ và niệu đạo để tiến vào bàng quang. Thông thường, tầng sinh môn, tiền đình và niệu đạo nữ chức các trực khuẩn hoại sinh gram dương như Lactobacillus, Corynebactérium, tụ cầu khuẩn, cầu khuẩn ruột. Trong quá trình viêm nhiễm đường tiết niệu dưới, các tạp khuẩn này bị thay đổi và nhường chỗ cho các trực khuẩn gram âm, chủ yếu là E. coli. Điều này đã được chứng minh nhờ phân loại vi khuẩn theo tip huyết thanh (Stamcy, 1970). Các vi khuẩn E. coli bám vào biểu mô niệu nhờ các lông tơ (pili), đặc biệt các pili. Mặt khác, nhiều bệnh nhân, được gọi là “không tiết”, chỉ có rất ít thụ thể hoà tan trong chất nhầy của biểu mô niệu, làm giảm khả năng cạnh tranh để ức chế sự bám của vi khuẩn ào biểu mô. Chính ở các bệnh nhân “không tiết” này, các tế bào biểu mô niệu có sự giảm hoạt năng của fucosytransferase, một chất làm tăng sự hiện diện của oligosaccharide của các nhóm máu A, B và H có khả năng che phủ các thụ thể - bám oligosaccharide ở sát bề mặt biểu mô niệu. Vì vậy, ở các bệnh nhân này, các thụ thể dễ lộ ra để đón các lông tơ của E. coli gây bệnh (Lomberg, 1983).

 Các yếu tố thuận lợi để vi khuẩn gây viêm bàng quang ở phụ nữ là niệu đạo ngắn, sự trào ngược niệu đạo bàng quang lúc tiểu tiện xong, sinh hoạt tình dục à sinh đẻ nhiều lần.

 Các yếu tố bảo vệ của cơ thể: Nước tiểu là môi trường thuận lợi cho sự phát triển của vi khuẩn. Nhưng khi đưa vi khuẩn vào trong bàng quan của những người bình thường tự nguyện,thì sau một thời gian ngắn không còn vi khuẩn trong bàng quang(Cox và Hinman,1961).Vậy trong cơ thể có những cơ chế bảo vệ.

 Cơ chế bảo vệ đằu tiên và quang trọng là lợi niệu và đi tiểu tiện trong ngày. Lợi niệu làm pha loãng ước tiểu và mỗi lần đi tiểu làm giảm đáng kể lượng vi khuẩn,không để cho chúng phát triển.Sự co bóp của thành bàng quang có vai trò tống hết nước tiểu ra ngoài và không có sự tồn đọng nước tiểu.

Niêm mạc bàng quang được phủ bởi một lớp màng nhầy, được gọi là glycosaminoglycan có tính chất bảo vệ biểu mô niệu,không cho vi khuẩn bám vào tế bào biểu mô.

Nhiều tác giả nói đến vai trò của những tác nhân miễn dịch.Viêm bàng quang thường kèm theo tăng các đề kháng thể IgA và IgG (Uehling)

Ở nam gớI niêu đạo dài hơn và xa hậu môn, đồng thời dịch tuyến tiền kiệt có khả năng hạn chế sự phát triển của một số vi khuẩn . Đó là những điều kiện giúp cho nam giới ít bị viêm bàng quang hơn nữ giới.Tuy nhiên ở trẻ em nam cũng dễ viêm đường tiết niệu do vi khuẩn có xu hướng bám vào các nếp của niêm mạc bao qui đầu (Fussell,1988).

            Viêm bàng quang cấp

Viêm bàng quang cấp là thể hay gặp nhất trong viêm đường tiết niệu dưới. Nguyên nhân là do các vi khuẩn gram âm đường ruột, chủ yếu là E coli. Các loại virut (adeno virus)hoặc nấm (candida)chỉ gặp trong một số trường hợp hạn hữu.

Thương tổn giải phẫu bệnh lí chỉ kh trú ở lớp niêm mạc bàng quang với các trạng thái xung huyết, phù nề, thâm nhiễm bởi các bạch cầu trung tính.Nhiều chỗ phù nề trở thành bọng nước hoặc loét nông kèm heo dịch rỉ.

Chẩn đoán viêm bàng quang cấp thường không khó khăn vì các triệu chứng xuất hiện đột ngột và khá rõ nét. Đái buốt với những cơn đau như xé từ niệu đạo lan đến vùng bàng quang. Càng về cuối bãi, càng buốt và buốt kéo dài trong nhiều phút sau khi tiểu . Đái nhiều lần ban ngày lẫn ban đêm với cảm giác lúc nào cũng buồn đi tiểu và sợ đi tiểu. Nước tiểu lờ đờ đục hay rất đục, có khi cuối bãi, nước tiểu có máu.

Bệnh nhân không sốt và đây là dấu hiệu quan trọng.

Ngược lại, các dấu hiệu thực thể không điển hình.Bệnh nhân thường kêu đau nhức vùng bàng quang, cần thăm khám niệu đạo, âm đạo ở nữ và niệu đạo, tuyến tiền liệt, tinh hoàn, mào tinh hoàn ở nam giới.